مشاوره انفرادی و گروهی والدین
برخورد والدین معمولاً گوناگون می باشد، برخی از آنها، توانخواه خود را طرد می کنند و برخی دیگر بیش از حد به آنها توجه می کنند. سیاست روانشناس باید به گونه ای باشد که خانواده ها با حقیقت رو به رو شوند و توانخواه را همانطور که هست، بپذیرند و تصویری صحیح از توانخواه در ذهن والدین ترسیم و حفظ شود. در بحث مشاوره با خانواده حفظ ارتباط سالم و محکم بین والدین و توانخواه مد نظر می‌باشد. راهنمایی که در این زمینه به خانواده ها ارائه میشود به قرار ذیل است:
۱) فراهم آوردن یک برنامه منظم به صورت تکرار جهت مراقبت از توانخواه
۲) ثبات رفتاری خانواده به منظور کمک به آموزش و تطبیق آن با برنامه های مد نظر
۳) پرهیز از هرگونه سرزنش و انتقاد کردن از مددجو
۴) تاکید بر رعایت سلامت جسمی و روانی سرپرست توانخواه در جهت همکاری بیشتر و بهتر با توانخواه م مؤسسه
۵) تأکید بر مشارکت و همکاری همه اعضای خانواده جهت پیشبرد اهداف روانشناختی
۶)اختصاص دادن زمانی برای بردن مددجو به سینما، پارک و یا دیدن دوستان همراه خانواده در جهت تقویت عزت نفس توانخواه
۷) حفظ برنامه های روزانه به صورت متداول با هدف جلب توجه مددجو و جلوگیری از روزمره‌گی
۸) در نظر گرفتن مکانی امن در زمانهای حضور توانخواه در منزل تا به خود هیچ آسیبی نرساند (با توجه به ویژگی های رفتاری مددجو و شناسایی آنها)
۹) انجام حداکثر سعی و تلاش به منظور پیشرفت توانخواه و فرآهم آوردن حداقل شرایط لازم در خانواده
۱۰)داشتن پشتکار و وجود یک برنامه منظم و پیش بینی شده در جهت آموزش توانخواه
۱۱)ممانعت از بداخلاقی و سر و صدای مددجو در صورت ایجاد تغییراتی در برنامه او
حمایت از والدین توانخواهان
حمایت از والدین به اشکال گوناگون صورت میگیرد و در این راستا روانشناس تمام تلاش خود را برای حمایت حداکثری از مددجویان به کار می بندد. به عنوان مثال جهت آشنایی خانواده ها با پیشرفت و توانمندی‌های توانخواهان خود، از ایشان دعوت میشود تا در نمایشگاه ها و مراسمات مختلف شرکت کنند که این امر نیز باعث آرامش در والدین می گردد.
آموزش والدین
در جهت مهارت های مربوط به کنترل توانخواه، آموزشهایی در مسیر حل مسئله، به صورت مستقیم به والدین آموخته می شود، به عنوان نمونه از طریق جزوات آموزشی (راهنمای کتبی) و تمرین در حضور روانشناس و ارائه تکالیف خانگی برای والدین در جهت تشخیص رفتار مشکل ساز و مشاهده و ثبت فراوانی رفتارها و چگونگی ارائه موثر تقویت کننده ها. همچنین روش های ارائه رفتار صحیح و متوقف ساختن پاداش های ناخواسته خانواده ها به رفتار نامطلوب مورد بررسی قرار می گیرد.
در آموزش والدین چند جنبه مشترک وجود دارد، از جمله؛
۱) سعی میشود والدین در جهت تغییر نوع تعامل با فرزندشان آموزش داده شوند تا بتوان از این تغییرات به گونه ای که به افزایش رفتارهای اجتماعی و کمک به سایر آموزشها منجر شود.
۲) در مورد برخی موارد خاص به دلیل داشتن ویژگی های روانشناختی منحصر بفرد ، جلسات آموزشی همراه با حضور توانخواه برای خانواده انجام میشود، تا نحوه تعامل با آنان به طور عینی به والدین آموزش داده شود.
۳) شیوه تعیین، تعریف و مشاهده مشکلات رفتاری آموزش داده می شود.
۴) اصول یادگیری استفاده از تقویت کننده های اجتماعی و شیوه‌های به کار گیری آن به خانواده آموزش داده میشود.
۴) در مشاوره های انجام شده چگونگی کاربرد روش ها بعد از آموزش دادن به خانواده ها به خوبی بررسی میشود و از والدین درخواست میشود تا شیوه به کارگیری روش ها را توضیح دهند.
۵) عملکرد توانخواه نیز در جلسات مشاوره مورد توجه قرار می گیرد و با خانواده در میان گذاشته میشود. از جمله؛
الف) بخشی از فعالیت های روانشناس در چارچوب همکاری با خانواده، برنامه های تقویتی و تشویقی در رابطه با تعامل مددجو با سایرین می باشد که با جلب حمایت خانواده، صورت می‌پذیرد.
ب) روانشناس بر رفتار توانخواه نظارت مستقیم دارد و در صورت لزوم، بازخورد های مناسبی را ارائه می دهد. به عنوان نمونه در برنامه آموزش به خانواده‌ها ابتدا شیوه ارائه فرمان های کوتاه و صریح به مددجو یاد داده شده و سپس به وی فرصت کافی برای اجرای فرمان، داده میشود؛ چراکه در غیر این صورت پاداش دریافت نمی‌کند.
و اما در نمونه های دیگر: مهارتهای حل مسئله به خانواده آموزش داده شده و تاکید میشود تا تمام اعضاء خانواده در شناسایی فرایند های فکری توانخواه هنگام برخورد با مسائل روزمره به صورت گام به گام جهت حل مشکلات درونی و توجه به جنبه های مثبت، راه حل های مورد نیاز مددجو را استفاده کنند.
در ادامه نیز آموزش مهارت های حل مسئله با استفاده از بازی درمانی، داستان درمانی و هنر درمانی در فعالیتهای گروهی و فردی با در نظر گرفتن توانایی های خانواده و توانخواه، آموزش داده میشود. در پایان نیز عواقب استفاده ترکیبی از روش ها و پیامدهای مطلوب آن، برای خانواده توضیح داده میشود و با توجه به گزارشات متعدد گرفته شده از بازخورد این فعالیت‌ها، نشان می دهد انجام برنامه های آموزشی صورت گرفته شده، بیانگر نقش مثبت والدین در بهبود رفتار توانخواهان بوده است.
همچنین می توان گفت مشاوره با خانواده ها علاوه بر تاثیر مثبت بر شناخت عمیق تر والدین از توانخواهشان در کاهش و حذف رفتارهای نامطلوب چون عدم تبعیت از دستورات ، کج خلقی و نوسانات خلقی ، پرخاشگری و کنترل خشم ، حتی در جهت تقویت توجه و تمرکز، تقویت عزت نفس، احساس خودکارآمدی و موارد بی شمار دیگر مؤثر بوده است. یعنی ایجاد یکپارچگی در رفتار و تعامل مناسب روانشناس با خانواده توانسته است علاوه بر کاهش و حذف رفتارهای نامطلوب، منجر به ایجاد و حتی افزایش رفتارهای مطلوب و حفظ آنها مثمر ثمر واقع شود.
۶) نحوه صحیح استفاده از ارائه تقویت کننده ها: آموزشهایی در جهت ارائه پاداش و تقویت کننده های مطلوب ارائه میشود تا خانواده بدین ترتیب عمل کند که حتی تقویت کننده های کوچک به امور عادی و معمولی برای توانخواه تبدیل نشود و ارزش گذاری به درستی انجام شود.
۷) تجهیز والدین به تکنیک های تربیتی با توجه به ویژگیهای روانشناختی توانخواه مورد نظر، در جهت اجرای درست و همراه با اطمینان خاطر آن است و هدف نهایی نیز آماده کردن توانخواه در جهت پذیرش از طرف جامعه می باشد که با توجه به مداخلات رفتاری و بر اساس اصول یادگیری مهارتهای اجتماعی طراحی شده است و به عنوان یکی از قدرتمندترین انواع مداخلات در یاری رساندن به توانخواه می باشد.
با در نظر گرفتن زمان بندی های متعدد طی دوره های سه ماهه، بر دانش، مهارت و بهداشت روانی والدین اثر گذاشته که نتیجتاً منجر به کاهش رفتارهای مهار گسیخته در توانخواهان نسبت با خانواده هایشان گردیده و رفتار حمایتی جایگزین رفتارهای تدافعی و سرزنش کننده در خانواده نسبت به توانخواهشان تبدیل میشود.
می توان هدف از انجام مشاوره و روشهای مربوط به خانواده درمانی را ارائه روش هایی در جهت الگوبرداری ، رهنمود دادن ، شکل دهی و تمرین مهارت های مناسب با توانخواه دانست.
زینب جعفری
کارشناس ارشد روانشناسی بالینی
