احسان کاوه ـ مدیر مستند شبکه پرس تی وی ـ در گفت‌وگویی با ایسنا با تاکید بر اهمیت تحقیق و پژوهش در ساخت مستند، به برخی از موانع سد راه این شبکه اشاره کرده و جایگاه و اهمیت خبری آن را نیز تبیین کرده است.
کاوه که تا چندی پیش مدیریت مرکز تلویزیون و انیمیشن حوزه هنری را به عهده داشته و اکنون مدیر واحد تولید مستند شبکه پرس تی وی است، درباره اهمیت پژوهش در ساخت مستند عنوان کرد: پژوهش شرط لازم و گام نخست در تولید مستند است. همانگونه که در نام مستند هم مستتر است، مستندسازی بر اساس استناد است و دسترسی به اسناد هم نیازمند تحقیقات است. مستندی که تحقیقات در آن نقش کلیدی نداشته باشد، اصولا فاقد ارزش است؛ چراکه برخلاف حوزه های نمایشی که ممکن است تا ۱۰۰ درصد بر پایه تخیل هنرمند و در بستر روایی یا فضای دراماتیک ساخته شود، در بخش مستند هرگز نمی توان بدون اسناد کمترین تولیدی داشت. طبعا زمانی که از منابع معتبر صحبت می شود، پای تحقیقات به میان می آید.
او افزود: در پرس تی وی نیز این قاعده نخستین در کار هر مستندسازی، خشت اول بناست. علاوه بر آن، پرس تی وی شبکه ای خبری است که از ایران پخش می شود و نام و جایگاه ایران، مهم ترین قلاب جذب مخاطب برای این شبکه است. بیننده پرس تی وی توقع دارد چیزی ورای آنچه رسانه های جریان اصلی به خورد مخاطبانشان می دهند، ببیند. از این رو، همچنان که در میدان اطلاع رسانی و تولید خبر هم، پرس تی وی کاری دشوار انجام می دهد، در تولید مستند هم دقت‌نظرهای خاصی از ایده‌یابی تا شروع تولید نیاز است که رکن اساسی آن را «پژوهش» تشکیل می دهد.
کاوه اظهار کرد: اگر جهان شناختی مستندساز ما فاقد عمق و وسعت باشد و پژوهش قوی، نکته‌سنجانه و ظریف همراه با ژرف‌اندیشی درباره رخدادها و بهانه های تولید اثر را سرلوحه کارش نکند، نتیجه کار ما در جذب و نگهداشت مخاطب، موفقیت آمیز نخواهد بود. ما در مستندهایمان هم باید متفاوت باشیم و حفظ و ارتقای این متفاوت بودن، نیازمند نگاه پژوهشی ویژه است.
او در پاسخ به این سوال که مستندهای پرس تا چه حدودی به سمت ژورنالیسم تحقیقی گرایش دارند؟ گفت: مستند از ژانرها و زیرژانرهای مختلفی ساخته شده است. یکی از انواع مستندها، تولید اثری بر پایه یک گزارش خبری است. ژورنالیسم هم به شاخه های متفاوتی تقسیم می شود که یکی از آنها اطلاع رسانی سریع است؛ اما شاخه ای دیگر هم در ژورنالیسم تحقیقی است که در این نوع ژورنالیسم، یک پایگاه خبری به صورت عمیق یک داده خبری یا موضوعی را کندوکاو می کند و سپس به تحلیلی یکتا و بی‌سابقه نائل می شود. در ژورنالیسم تحقیقی، نتایج بررسی پیشینه و تحولات موضوع و همچنین ناگفته‌ها و پنهان‌داشته‌شده‌ها، نسبت به سرعت اطلاع رسانی اولویت دارد. بنابراین تهیه یک خبر بر مبنای ژورنالیسم تحقیقی ممکن است چندین ماه طول بکشد، از این جاست که به مستند گره می خورد. یک مستند خوب برای شبکه پرس تی وی هم از نظر ما مستندی است که مبتنی بر ژورنالیسم تحقیقی باشد.
مدیر واحد تولید مستند شبکه پرس تی وی ادامه داد: برای این منظور می توان علاوه بر یافتن سرنخ های کاملا بدیع از رویدادها و جریان های خبری پیرامون، حتی داده هایی را که در بخش های مختلفی خبری پرس تی وی اطلاع رسانی شده و در مواردی تفسیر و تبیین هم شده با این هدف که مخاطب به تحلیل خوبی دست یابد، در تولید مستند به کار گرفت و سپس به استحصال ناگفته ها و پشت پرده ها رسید و بر زوایای دیده‌نشده نور تاباند. در این مسیر، گذشته یک جریان خبری مهم باید مورد بررسی قرار گیرد، سیر تحولات آن گفته شود و در نهایت آنچه که یک خبر بوده، به صورت کامل پردازش شود. تلاشمان بر این است که ژورنالیسم تحقیقی را به عنوان قدرتمندترین ژانر ژورنالیسم در مستندسازی در پرس تی وی تقویت کنیم؛ هرچند که تولید این قبیل مستندها مستلزم صرف بودجه متناسب آن هستند که ما در پرس تی وی فعلا به شدت از این لحاظ در مضیقه ایم.
این مدیر تلویزیونی درباره شناخت مخاطب و اینکه مستندهای پرس تی وی برای کدام مخاطب ساخته می‌شوند توضیح داد: انسان های آزاداندیشی در جهان هستند که به دنبال رصد سخن تازه و یافتن نگاه نو هستند و این اشخاص به شدت تشنه دریافت اطلاعات متنی و تصویری شبکه هایی نظیر پرس تی وی هستند که متاسفانه تعدادشان هم بسیار اندک است. مستندهای پرس تی وی هم در راستای تامین نیاز فکری و کنجکاوی این دسته از مخاطبان هدفگذاری می شوند. جهان، خواهانِ نگاه جدید است و پرس تی وی تلاش می کند تا این نیاز را تامین کند.
او افزود: برای مثال زمانی که همه شبکه های غربگرا تلاش می کنند تا عادی سازی برخی از کشورهای عرب زبان با رژیم اشغالگر قدس را مشروعیت دهند، در همان کشورها هم هستند اقشار گسترده مخاطبانی که این رویه را نمی پذیرند و بدان انتقاد دارند. در چنین شرایطی کافی است شما یک سوال بپرسید که چرا این کار باید انجام شود و چرا باید ظلم های آشکار نادیده گرفته شود. طرح همین سوال توسط پرس تی وی مورد استقبال مردم قرار می گیرد. علت این پذیرش مردمی، این است که محتوای پرس تی وی متفاوت از طیف فکری رسانه های غربگراست و آنها می دانند، هم پرسش و هم پاسخی که پرس تی وی مطرح می کند، یک جهان اندیشه ای متفاوت را برابر دیدگانشان نمایان می کند. بر همین مبنا، مستندهایی هم که پرس تی وی بر اساس منشور محتوایی خاص خود تولید می کند یا به نمایش می گذارد، راه خود را در میان مخاطبان پیدا می کنند و جایگاه می یابند.
مدیر واحد تولید مستند شبکه پرس تی وی در پاسخ به این پرسش که جایگاه پرس تی وی در مقایسه با شبکه های جهانی را چگونه ارزیابی می کند؟ اظهار کرد: شبکه های جریان اصلی غرب مانند بی بی سی و سی ان ان برای این هدف تلاش می کنند که مسیر استیلای غرب بر جهان تقویت شود. البته برخی شبکه های دیگر مانند تله سور یا راشا تودی هم هستند که خود را رسانه آلترناتیو می دانند و در برخی موارد با ما اشتراکاتی دارند؛ مانند مخالفت در برابر استکبار، با این تفاوت که آنها نگاه سلبی دارند ولی ما ایجابی به تحولات نگاه می کنیم. به این دلیل که تمدن اسلامی دارای رهیافت های جایگزین است. البته تحقق این رهیافت به این نکته بستگی دارد که ما خودباوری داشته باشیم و بر این رهیافت مترکز شویم.
او درباره وجه تمایز دیگر پرس با تلویزیون های خبری مشابه خود در جهان نیز گفت: علاوه بر استکبارستیزی از دو منظر دیگر نیز پرس تی وی، رسانه ای بی نظیر است: اولاً، به این دلیل که متعلق به ایران است و این کشور همواره در جهان کنجکاوی برانگیز بوده است و هفته ای و گاه روزی نیست که خبری از ایران منتشر نشود و سوالی درباره ایران مطرح نشود؛ مثلا هم اکنون برای بسیاری این سوال مطرح است که چرا ایران همزمان با انجام مذاکره، مورد تهدید و حتی حمله واقع می شود و در تاسیسات هسته ای کشورمان خرابکاری انجام می گیرد. پس ایران برای جهان جاذبه ژورنالیستی دارد.
ثانیاً اینکه موضع ایران اسلام شیعی است؛ آنچه در جهان دیده می شود سه نوع اسلام است: اسلام تکفیری که اعمال وحشیانه مرتکب می شود و هیچ نسبتی با اسلام محمدی (ص) ندارد. اسلام دیگر هم دینی است منفعل که تنها برای مسائل فردی مطرح می شود و آن هم نسبتی با اسلام اصیل ندارد. نگاه سوم نگاه ایران به اسلام است که همان اسلام شیعی اصیل است. حال برای آزادی خواهان و حق طلبان این سوال مطرح می شود که این چه اسلامی است که ایران را به صدر اخبار جهان رسانه منتقل کرده است و مهم تر اینکه برای آنها سوال است که مفاهیمی مانند عاشورا، شیعه و اربعین چیست. در این شرایط پرس تی وی می تواند موضع اسلام شیعی و عدالت مدار را تبیین کند. بنابراین هر محتوایی که در پرس تی وی عرضه شود، به شدت یکتا و بدون مشابه است و قطعا این توانایی را دارد که جای خود را در میان افکار عمومی دیگر کشورها باز کند.
مدیر واحد تولید مستند شبکه پرس تی وی با اشاره به کم بودن بودجه این شبکه نسبت به شبکه‌های خبری جهان، تصریح کرد: بدیهی است که پرس تی وی در مقایسه با شبکه های خبری جهان بودجه ای بسیار بسیار ناچیز دارد؛ اما بر این عقیده ام که دو مولفه، مهم تر از بودجه دست ما را خالی می کند: اول، عدم باور مسئولان به جایگاه و قدرت رسانه ای پرس تی وی است و این عدم باور موجب می شود که رسانه های جریان اصلی غرب مهم تر جلوه گر شوند. برای همین است که اغلب دیده می شود که در نظر برخی مسئولان متاسفانه رسانه ای مانند نیویورک تایمز مهم تر از پرس تی وی است. آنها دقت ندارند رسانه های جریان اصلی غرب یک زنجیر به‌هم‌پیوسته اند و در پی تحقق سناریوی واحدی فعالیت می کنند و الزاما به دنبال حقیقت نیستند. این بی‌باوری باعث می شود گاه در فرایند تولید یک مستند، نتوانیم روی کمک مسئولان آنچنان که باید و شاید حساب کنیم. حتی گاه در گرفتن وقت برای مصاحبه هم دچار مشکل می شویم.
مشکل دوم این است که برخی از مستندسازان هم درک و شناخت جدی و کافی از موقعیت، اثرگذاری و در یک کلام، بی نظیر بودن پرس تی وی ندارند. اینکه یقین نداشته باشیم که می توانیم طرح نویی دراندازیم و جریان جدیدی را بیافرینیم، خود مانع بسیاری از پیشرفت ها می شود.
از نگاه من، توجه به این دو عامل به مراتب از تامین مالی مهم تر است و باید گفت بودجه فقط یکی از مشکلات ماست؛ اما در مجموع، اگر سه چالش بودجه، بی اعتمادی برخی مسئولان به مرجعیت پرس تی وی و عدم شناخت کافی برخی مستندسازان از جایگاه شبکه را درنوردیم، پیشرفتمان در تولید مستند برای پرس تی وی، فزاینده و منتج به نتایج درخشان تری می شود.
کاوه افزود: بارها شاهد جلوه‌یافتن و نمایش بارز اهمیت جهانی پرس تی وی بوده ایم؛ برای مثال در جریان جنگ ۲۲روزه غزه اگر شبکه خبری انگلیسی زبان پرس تی وی نبود، جنایت صهیونیست ها در آن برهه خاص و حساس زمانی در سکوت ادامه می یافت. همچنین مکرر دیده ایم در مقاطعی، رسانه های غربگرا منتظر بوده اند که ببینند آیا پرس تی وی حرفی می زند؟ اگر این شبکه اطلاع رسانی می کرد، آنها هم برای اینکه عقب نمانند مجبور می شدند اشاراتی به موضوع یا رویداد داشته باشند. برای مثال در مقابل عنوان جنگ علیه غزه که پرس تی وی بیان می کرد، آنها از عنوان درگیری در غزه یاد می کردند تا بتوانند حجم و شدت خشونتی را که علیه مردم فلسطین انجام می گرفت، در نگاه مخاطب کاهش دهند. این شیوه آنها در حالی دنبال می شد که ما تصاویر زنده از کودکان سوخته بر اثر فسفر سفید در غزه را به مخاطب نشان می دادیم و اگر نبود این حجم گسترده اطلاع رسانی از جانب پرس تی وی، رسانه های جریان اصلی همین مقدار انتشار اطلاعات درباره غزه را هم مکتوم می کردند. نه فقط یک بار یا یک سال بلکه تقابل این چنین هر روز میان پرس تی وی و رسانه های وابسته به غرب روی می دهد.
این مدیر تلویزیونی با بیان اینکه رویکرد اصلی برای تولید مستند در پرس تی وی سه محور شناخت ایران، شناخت اسلام شیعه عدالت‌مدار و نیز مقابله با نظام زیاده‌خواه استکبار است که هم ابعاد سلبی هم ایجابی دارد، در این زمینه خاطرنشان کرد: در این راستا، تولید مستندهای ایرانشناسی با رویکرد مخاطب خارجی، معرفی میراث فرهنگی و شخصیت های برجسته ایرانی، پرداختن به چالش های منطقه ای ایران، توجه به تحولات خاورمیانه و… را در دستور کار داریم.
احسان کاوه همچنین گفت: معضل بودجه را هم فعلا با راهکار تولید مستندهای مبتنی بر آرشیو دور می زنیم. با توجه به گنجینه عظیمی از نیروی انسانی و تصاویر بسیاری که در پرس تی وی جمع آوری شده، خط تولید مستندهای آرشیوی را ایجاد کرده ایم که در ابتدای راه است؛ اما ثمرات آن به زودی بر روی آنتن هم نمودار خواهد شد.
مدیر واحد تولید مستند شبکه پرس تی وی با تاکید بر اینکه تمرکز ما بر روی تهیه محتوای تبیین‌کننده و اقناعی است، خاطرنشان کرد: هرچند که مستندساز باید از وجود تصاویر مرتبط با هسته اصلی محتوا و سیر متن نیز مطمئن باشد و در گزینش تصاویر نیز رویکردی تحقیق‌گونه اتخاذ کند که تصاویر تا حد امکان، علاوه بر گویایی، نسبتا تازه هم باشند.
او افزود: در مرحله بعد، هنر کارگردانی و تدوین به میان می آید که باید با استفاده از تصاویر بکر و یا حتی الامکان کمتردیده‌شده آرشیوی، متن را به نحوی به محتوای تصویری گره بزند که مخاطب در پایان هم یک داستان تصویری منسجم و متصل و سروشکل‌دار دیده باشد، هم داده های متنی سازماندهی‌شده مستند را در ذهن خود دسته بندی کند و به یک جمع بندی و نتیجه گیری مطلوب برسد. از این دست مستندها، در داخل، نمونه های زیادی را دیده ایم که گاه به‌طور محض آرشیوی بوده یا ترکیبی از تولید و آرشیو را در ساختار خود دارند. شاید یکی از بهترین ها در این حوزه، مستند «قائم مقام» باشد.
کاوه با تاکید بر اینکه در پرس تی وی تلاش ما بر تولید مستندهایی با رویکرد آرشیوی، به معنای تقلیل درجه کیفی نیست، اضافه کرد: طبعا بر تولید مستندهای کیفی که حرفی برای گفتن داشته باشند، متمرکزیم. به بیان دیگر در سازوکاری که اندیشیده ایم، چینش مجدد تصاویری که شاید قبلا هم دیده شده باشد، به رمزگشایی از مفاهیمی در فکر مخاطب منجر می شود که در اغلب موارد رسانه های غربگرا سال‌ها برای استحاله آنها تلاش کرده‌اند.
مدیر واحد تولید مستند شبکه پرس تی وی با معرفی چند مستند در دست تولید جدید این شبکه گفت: از جمله مستندهای در دست تولید جدید می توانم به «بدون تبعیض» در مورد مذاکرات هسته ای و پیمان عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای(NPT)، «سرزمین خشک» درباره منابع آبی جهان و زیاده‌خواهی قدرت های استکباری، «آسمان ایران» در مورد دستاوردهای هوافضای کشورمان است، «شفافیت مالی» در مورد FATF، «مردم سالاری» و «دموکراسی ایرانی» با موضوع انتخابات ریاست جمهوری در ایران اشاره کنم که به وسیله گروه های مستندساز کارآمدی در حال انجام هستند.
او در پایان درباره سوابق کاری و اجرایی خود توضیح داد: همه این‌ها یک آبشخور واحد دارد که رسانه است. من فارغ التحصیل کارشناسی فیلم سازی از دانشگاه صداوسیما و کارشناسی ارشد رسانه از دانشگاه تهران هستم. در سال های اخیر به انیمیشن هم توجه خاصی پیدا کردم که منجر به یک دوره فعالیت پرفراز و نشیب در همین عرصه شد و همچنان به طور جدی آن را دنبال می کنم. در حال حاضر در دانشگاه صداوسیما و دانشگاه سوره، اعتماد نو به نقل از برنامه سازی تلویزیونی و تولید انیمیشن تدریس می کنم. در کنار همه کارهایی که مربوط به تلویزیون بوده، در تولید مستندهای متعددی هم ایفای نقش کردم. همچنین در سوابقم از تولید اعتماد نو به نقل از برنامه تا پرمسئولیت ترین بخش‌ها که مدیریت شبکه بوده، وجود دارد.
کاوه همچنین درباره اینکه همکاری جدیدش با شبکه پرس تی وی به عنوان مدیر مستند چگونه شکل گرفت، گفت: افتخار دارم از اولین همکاران این رسانه از زمان تاسیس آن بوده ام. همواره معتقد بوده ام این شبکه صدای متفاوتی دارد و زمانی که شما به عنوان یک فرد رسانه ای، با شبکه ای مثل پرس تی وی همکاری می کنید، احساس می کنید که فعالیت نتیجه بخشی را انجام می دهید. به همین خاطر این شبکه را بسیار دوست دارم و فکر می کنم مخاطبان آگاه و هوشیاری بیننده پرس تی وی هستند؛ برای همین، زمانی که فعالیت در بخش مستند این شبکه به من پیشنهاد شد، استقبال کردم. بنای من در کار هم بر این بوده و هست که دنیای رسانه هر لحظه در حال تغییر است و برای عقب نماندن از حرکت شتابنده آن، باید آمادگی به‌روز و متناسب با مقتضیات زمانه داشت و امیدوارم در تولید مستند در شبکه پرس تی وی نیز این شاخصه بسیار مهم را تقویت و حفظ کنیم.
انتهای پیام