شوخی با واژه‌های فرهنگستان از کجا می‌آید؟

به گزارش ایسنا، چندی پیش بود که در میان هیاهیوی شیوع ویروس کرونا، هیاهوی دیگری در مرز میان کرونا و ادبیات در فضای مجازی شکل گرفت و کابران این فضا و بعضا طنزنویسان به شوخی با واژه‌هایی پرداختند که در پی شیوع ویروس کرونا متولد شدند یا مورد توجه قرار گرفتند. ماجرا به روایت فرهنگستان زبان و ادب فارسی از این قرار بود که «فرهنگستان در تاریخ هفتم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۹، طی نامه‌ای به رئیس‌جمهور تعدادی از واژه‌های بیگانه‌ای را که در چند ماه اخیر به دلیل شیوع کووید ـ ۱۹ از طریق مسئولان در رسانه‌ها به کار رفته بود، همراه با معادل‌های آن‌ها اعلام کرد و خواستار آن شد که تذکر لازم به تمامی نهادهای ذی‌ربط داده شود. روگرفت این نامه برای وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و رئیس ستاد مقابله با کرونا در شهر تهران و رئیس صداوسیما نیز ارسال شد.»

اما در این فهرست، یک اشتباهِ به گفته فرهنگستان، نگارشی که به جای کلمه «پنومونی» به معنای «ریوی و ششی»، «پنوماتیک» آمده بود، باعث شوخی عده‌ای با تازه‌ترین واژه‌گزینی‌های فرهنگستان شد. برخی کابران با معادل‌هایی مثل «دنیاگیری» نیز شوخی می‌کردند.

زبان‌شناسان و استادان زبان و ادبیات فارسی دانشگاه که اغلب یادآور می‌شوند شوخی با واژه‌گزینی‌های فرهنگستان از دهه‌ها قبل، از زمان فرهنگستان اول رواج داشته است، از دلایل مختلف این موضوع و مقاومت‌هایی که بعضا در میان مردم در برابر پذیرش این واژه‌ها وجود دارد، می‌گویند. 

سیاسی کردن واژه‌گزینی و مخالفت با شخص

در پی این ماجرا، عده‌ای معتقدند که مقاومت در برابر واژه‌های فرهنگستان در واقع از مسائل دیگری آب می‌خورد و حتی در مسائل سیاسی ریشه دارد. 

محمد شادروی‌منش، عضو هیئت‌علمی گروه آموزشی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی و ویراستار علوم انسانی در فرهنگ جامع زبان فارسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی با بیان این‌که مسئله عمده این است کسانی که به واژه‌گزینی‌ها اعتقاد ندارند، کسانی هستند که به هر دلیل با فرهنگستان مخالفت‌هایی دارند می‌گوید: یکی از وجوه این مخالفت با فرهنگستان شخص رئیس فرهنگستان است. بعضی‌ها چون احیانا با ایشان مشکل سیاسی و مشابه آن دارند این را به بخش‌های مختلف فرهنگستان تسری می‌دهند. تنه فرهنگستان عموما از علمی‌ترین آدم‌هایی که در کشور ما هستند تشکیل شده است، ممکن است آدم‌های علمی‌ای هم باشند که به دلایل شخصی یا خواسته‌های شخصی خودشان جزء آن مجموعه نباشند، اما اصل و اساس این بوده آدم‌هایی که آن‌جا جذب می‌شوند، شاخص‌ترین آدم‌های زمینه خودشان باشند. حالا کسانی که این قبیل مخالفت‌ها را دارند، این مخالفت‌ها را به لغاتی که فرهنگستان تصویب کرده و مایل است که مردم فارسی‌زبان آن‌ها را به کار ببرد، تسری می‌دهند.

محمدرضا ترکی، دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران که معتقد است شوخی بعضی از مردم با اصطلاحات فرهنگستان، نه امر غریب و بی‌سابقه‌ای است و نه لزوماً کار بدی به شمار می‌آید می‌گوید: البته برخی افراد که عادت دارند همه‌چیز را سیاسی کنند، بدون هیچ دلیل و ضرورتی، واژه‌گزینی را که یک فرایند علمی و تخصّصی است، به سیاست آلوده می‌کنند و سعی می‌کنند ذهن جامعه را نسبت به فرهنگستان و واژه‌گزینی که هیچ‌ انسان وطن‌دوست و فرهنگ‌مداری در ضرورت آن شکّی ندارد، حسّاس کنند. البته سیاست چیز بدی نیست، ولی در سیاسی‌کردن مسائل باید اندازه نگه داشت. به نظر می‌رسد که این افراد واقعاً به فرهنگ جامعه و مردم خدمت نمی‌کنند و شاید به سیاست هم لطمه بزنند!

شوخی؛ نشانه توجه به زبان

البته عده‌ای هم این شوخی‌ها را نشانه توجه مردم به زبان‌شان می‌دانند و حتی معتقدند که این شوخی‌ها خوب است.

مزدک انوشه، زبان‌شناس و استادیار گروه زبان‌شناسی دانشگاه تهران واژه‌گزینی را یکی از ارکانی که سبب تبدیل شدن زبان فارسی به زبان علم شده است می‌داند و می‌گوید: ممکن است گاهی به طنز درباره اصطلاحات نوساخته صحبت شود که نشانه این است که مردم به زبان‌شان و به واژه‌های مصوب فرهنگستان اهمیت می‌دهند.

او می‌افزاید: ممکن است کسی بنا بر ذائقه‌اش، واژه نوساخته‌ای را نپسندد یا برابرنهاده دیگری را به جای آن ترجیح بدهد، این طبیعی است. در مورد همه واژه‌های زبان می‌شود این بحث را پیش کشید؛ از واژه‌هایی که از قدیم داشتیم تا به امروز.

حسین بیات، استادیار گروه آموزش زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی نیز در این‌باره می‌گوید: این‌که حالا مردم با واژگان پیشنهادی شوخی می‌کنند، به نظر من لزوما چیز بدی نیست، حتی فکر می‌کنم این نشان می‌دهد دانش زبانی مردم بالا رفته که به فرآیندهای شکل‌گیری واژگان و ساختار واژگان دقت می‌کنند.

او همچنین بیان می‌کند: قبلا فقط برخی خواص دغدغه واژه‌های پیشنهادی فرهنگستان را داشتند که در آثارشان منعکس می‌شد و بعضی از این واژه‌های پیشنهادی را نقد می‌کردند. ولی امروزه این مسئله عمومی‌تر شده و این شوخی‌ها نشان می‌دهد تعداد بیشتری از مردم دغدغه زبان فارسی را دارند و به نظر من این اتفاق خوبی است. البته این را هم باید در نظر گرفت که گاهی آن‌چه مردم با آن شوخی می‌کنند اصلا پیشنهاد فرهنگستان نیست؛ مثلا از اعتماد نو به نقل از برنامه‌های طنز رسانه‌ها گرفته شده و یا ساخته خود مردم است. ولی اگر اتفاقی را که برای واژه‌های فعلی فرهنگستان می‌افتد با دوره‌های پیشین مقایسه کنیم به نظرم می‌توان نتیجه روشنی از آن گرفت.

علی (پدرام میرزایی)، مدرس دانشگاه پیام نور و استاد سابق اعزامی وزارت علوم به خارج از کشور شوخی با واژه‌ها را مربوط به بافت برون‌زبانی می‌داند و می‌گوید: در واقع با واژه‌های انتخاب‌شده سلیقه‌ای برخورد می‌شود. البته این را هم باید گفت که قدرت رسانه‌های الکترونیکی همیشه خوب نیست و گاهی هم بد عمل می‌کنند. بسیاری از این نپذیرفتن واژه‌ها به عملکرد بد رسانه‌های الکترونیکی مربوط است که چیزهای خوب را ممکن است پس بزنند و نپذیرند. البته به زبان باید خیلی عمیق‌تر، ریشه‌دارتر و گسترده‌تر نگاه شود تا به نتیجه‌ای رسید. این هم که مردم مزاح می‌کنند، همیشه بد نیست، خیلی از مزاح‌هایی که مردم با واژگان کرده‌اند جا افتاده و این به معنای پذیرش مردم است و همیشه به معنای مخالفت نیست.

پیشنهادهایی برای واژه‌گزینی و انتقادهایی از فرهنگستان

احسان قبول، استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد می‌گوید: با توجه به ساختار فرتوتی که فرهنگستان دارد – با احترام به استادانی که آن‌جا هستند – نمی‌تواند آن ادوات و معانی جدید را که می‌آید و اصطلاحاتی را  که در جامعه و بین نسل جوان توسعه پیدا می‌کند رصد کند؛ بنابراین شاهد این هستیم که عموما فرهنگستان از ورود واژگان، ادوات و مفاهیم به زبان فارسی عقب است.

او همچنین اظهار می‌کند: اصطلاحاتی که مهران مدیری و عادل فردوسی‌پور وارد زبان کرده‌اند، بسیار گسترده‌تر از نهادی مثل فرهنگستان است، چون تاثیرگذار بوده و مردم تحت تاثیر زبان آن‌ها هستند و لذا خیلی مهم است که این اشخاص تاثیرگذار و چهره‌ها یا به تعبیری سلبریتی‌ها در لایه نخست و رسانه‌های دیگر مثل سینما و مطبوعات زبان سالمی داشته باشند و بتوانند واژه‌های صحیحی را به جامعه تزریق کنند.

مصطفی عاصی، استاد پژوهشگاه علوم انسانی و رئیس پیشین انجمن زبان‌شناسی ایران بیان می‌کند: در واژه‌گزینی برای واژه‌های عمومی باید دقت بیشتری شود تا مورد پسند مردم باشد و احتمالاً جنبه شوخی پیدا نکند و مردم نسبت به آن‌ها حساسیت نداشته باشند. در مورد واژه‌های علمی اصلاً چنین نیست. 

او با بیان این‌که اگر عزم جدی برای واژه‌گزینی و تقویت زبان فارسی وجود داشته باشد، مردم به راحتی واژه‌ها را می‌پذیرند، از آن‌ها استقبال می‌کنند و هیچ مشکلی هم با آن‌ها ندارند می‌گوید: یکی از راه‌هایی که می‌شود کاری کرد تا این واژه‌ها جدی گرفته شوند این است که فرهنگستان یا کسان دیگری که به صورت آزاد و مستقل واژه‌سازی یا واژه‌گزینی می‌کنند بکوشند واژه‌های عمومی را خوش‌آوا، خوش‌ساخت و تا جای ممکن شفاف برگزینند تا مردم به راحتی آن‌ها را بپذیرند. اما بسیار مهم است که توجه داشته باشیم در کار واژه‌گزینی در یک سو متخصصان و زبان‌شناسان و ادیبان هستند که واژه‌های برابر یا معادل را از منابع غنی زبانی و فرهنگی موجود پیدا می‌کنند یا خود می‌سازند و باید بیشترین کوشش را بکنند تا واژه‌های مناسب و مقبول با به‌کارگیری همه قواعد و سازوکارهای ساختمان زبان بسازند. در سوی دیگر مردم هستند. اگر اصل واقعیت زبان و احترام به فرهنگ ملی نزد مردم اهمیت داشته باشد، واژه‌گزینی را به عنوان یک نیاز فرهنگی می‌پذیرند و دیگر با آن شوخی نمی‌کنند بلکه از آن پشتیبانی هم می‌کنند.

مسعود جعفری‌جزه، عضو هیئت‌علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی با اشاره به برخی ضعف‌های فرهنگستان از گذشته می‌گوید: شاید فرهنگستان هم در فرآیند واژه‌سازی در بعضی جاها خوب عمل نکرده باشد. اشکالی که در بعضی لغت‌ها هست و فرهنگستان‌های قبل هم آن را داشته‌اند این است که وقتی خواستند واژه بسازند به ریشه لغت رفته‌اند.

این استاد دانشگاه همچنین به رسمی بودن فرهنگستان برای مردم اشاره و بیان می‌کند: تاکید زیاد فرهنگستان بر این‌که واسطه ارتباطش با مردم بیشتر صداوسیما باشد، کارآمد نیست. اگر از راه‌های دیگری از جمله فضای مجازی یا روزنامه‌های کثیرالانتشار و … استفاده کنند، مفیدتر است، این هم شاید دلیلی باشد که فرهنگستان برای مردم حالت رسمی پیدا کرده است و مردم به آن رسمی نگاه می‌کنند.

محمد دهقانی، استاد پیشین دانشگاه تهران، نویسنده و مترجم معتقد است که وقتی راحت می‌شود کلمات قرضی را تلفظ کرد، چه لزومی دارد که ما بخواهیم برای این‌ها واژه‌های جدید بسازیم و به زور این‌ها را با بخش‌نامه و … جا بیندازیم؟ او می‌گوید: به نظر من درآوردن واژه‌سازی به صورت دولتی و این‌که فرهنگستان خودش را مکلف و متصدی این کار می‌داند غلط است. زبان در تبادل و در گفت‌وگوی مردم با هم به تدریج ساخته می‌شود و شکل می‌گیرد. مردم خودشان زبان را کم‌کم شکل می‌دهند و می‌سازند و به نظر من نهادهای علمی که بعضا تشکیلاتی دارند و بعضا ندارند، مثل نهاد ترجمه باید آزاد باشند و کار خودشان را بکنند. لازم نیست کسی از بالا بخواهد آن‌ها را هدایت کند و به زور بخواهد واژه‌ای را تحمیل کند. برخود «نظامی»، «تشکیلاتی» و «دولتی» با زبان کار درستی نیست. باید اجازه بدهند نهاد ترجمه و نهاد تالیف درباره این کار تصمیم بگیرند و جامعه در نهایت واژه‌ها را انتخاب کند، در این مورد روش دموکراتیک خیلی بهتر است.

اسماعیل امینی، استاد زبان و ادبیات فارسی و شاعر هم با بیان این‌که متولی زبان فارسی نباید یک دستگاه حکومتی باشد می‌گوید: اگر قرار است فرهنگستان داشته باشیم، باید یک مجمع علمی باشد که مجامع دانشگاهی در انتخابش دخالت داشته باشند نه این‌که رئیس آن با حکم کسی انتخاب شود، این کار خوبی نیست، چون این منصب، منصبی حکومتی نیست و علمی است؛ این مسئله باعث شده است که یک جور مقاومت نسبت به کارهای فرهنگستان وجود داشته باشد. فرهنگستان زبان فارسی کارهای خیلی مختلفی می‌کند، که کارهای مهمی هم به لحاظ علمی است؛ مثلا تحقیق کردن درباره لهجه‌ها و گویش‌ها و تحقیق کردن درباره پیشینه زبان فارسی. اما این‌که حالا رسم شده و حتی رئیس دانشگاه‌ها را هم با حکمی منصوب می‌کنند، درست نیست. 

پاسخ فرهنگستان به برخی مسائل

نسرین پرویزی، معاون گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی پس از انتشار فهرست اخیر فرهنگستان، شوخی‌ با برخی از واژه‌های آن و گفت‌وگوی زبان‌شناسان و استادان زبان و ادبیات فارسی دانشگاه در این‌باره، به پرسش‌هایی در این خصوص پاسخ می‌دهد. او به ایسنا می‌گوید: اساسا اگر فرآیند واژه‌گزینی را یک فرآیند علمی درنظر بگیریم، ممکن است با سلیقه مردم تفاوت داشته باشد. البته ما این ویژگی را درنظر می‌گیریم که اگر قرار است واژه‌ای را عموم مردم به کار ببرند، خیلی غریب نباشد و سعی می‌کنیم از واژه‌های موجود در زبان استفاده کنیم. 

او همچنین بیان می‌کند: ما بسیاری از واژه‌های کرونا را قبلا تصویب کرده بودیم، البته نه به طور خاص برای کرونا، ولی بسیاری از آن‌ها در حوزه‌های مختلف مطرح شده بود؛ مثل همین «اپیدمی» که قبلا تصویب و اعلام شده بود، منتها شاید به آن توجهی نشده بود، اما حالا که مسئله‌اش مطرح شده و واژه‌های انگلیسی فراوانی در گفتار مسئولان و رسانه‌ها بوده است، فرهنگستان فکر کرد مجموعه‌ای را اعلام کند، که البته به غیر از آن مجموعه، ما کل مجموعه مربوط به کرونا را – در جهان هم به این الفاظ توجه کرده‌اند و فرهنگ جداگانه‌ای برای کرونا در خارج از ایران هم منتشر شده – از جاهای دیگر هم گرفته‌ایم و یک خوشه‌ واژه‌ای را که در حدود ۲۵۰ تا ۳۰۰ واژه است به عنوان «فرهنگ کرونا» منتشر می‌کنیم. در حال حاضر کارهای واژه‌گزینی‌اش در حال انجام است و تعدادی از آن‌ها را از قبل مصوب داریم و بقیه هم در حال انجام است.

معاون گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی در عین حال متذکر می‌شود که نبود ارتباط با برخی نهادها باعث می‌شود خیلی از واژه‌ها وارد شود و بعد آن‌ها به فکر ساختن جایگزین برای آن‌ها بیفتند.

انتهای پیام