محمدمهدی سیدناصری (مدرس و پژوهشگر حوزه حقوق و روابط بین‌الملل) در یادداشتی به موضوع کودکان اینفلوئنسر یا کودکان کار فضای مجازی پرداخته است. این کودکان پدیده‌ای نوظهور هستند و مصداق نگاه نادرست و غیرفرهنگی افراد به فضای مجازی.
به تازگی پست‌های یک پسر خردسال و دو دختر در اینستاگرام با بازخوردها و واکنش‌های مختلفی مواجه شده است. در پست‌های وی دو دختر کم‌سن‌وسال به‌عنوان «ملکه‌های زیبای او» نیز حضوری نامتعارف دارند و دیالوگ‌هایی که میان آن‌ها رد و بدل می‌شود نشان از این دارد که آن‌ها صرفاً مجریان سناریوهای از پیش تعیین‌شده‌ای هستند که تیمی بزرگسال برای آن‌ها نوشته است.
فعالیت روزانه و سطح فیلم‌ها و ویدیوهای تولید شده در صفحه منتسب به این پسربچه، سؤالات و ابهاماتی متعدد و جدی را ایجاد کرده بود تا اینکه درز بعضی اطلاعات و تصاویر از «پشت‌صحنه» ضبط و تولید محتوای خاص این صفحه، به‌روشنی بر گمانه فوق تأکید گذاشت که یک تیم حرفه‌ای با برنامه‌ریزی قبلی برای تولید این پست‌های خاص با هزینه‌کردهای سنگین مالی در پشت این صفحه حضور دارد و این کودکان تنها مجریان دیدگاه‌های آن‌ها هستند.
در اینجا با این سوال مواجه می‌شویم که آیا حضور چند نفر عکاس و فیلمبردار با تجهیزات حرفه‌ای در صفحات متعلق به این افراد که تجهیزات همراه آن‌ها قیمت بسیار زیادی دارد، صرفاً با هدف ضبط فیلم و تولید پست‌های اینستاگرامی از «تخیلات غیراخلاقی یک پسر خردسال» معقول به نظر می‌رسد؟ و می‌توان گفت اینفلوئنسرها روزبه‌روز کوچکتر می‌شوند و بردگی کودکان در فضای مجازی یا به اصطلاح کار کودکان فضای مجازی با روندی بسیار خطرناک در حال گسترش است.
بدیهی است که افراد اینفلوئنسر زیادی در شبکه‌های اجتماعی وجود دارند که به اقدامات تاثیرگذارانه در جهت رسیدن به مقصود خود مشغولند. اساساً این افراد عاقل و بالغ به اختیار و میل خود ابزاری را برای به دست آوردن هدف خود از فعالیت در شبکه‌های اجتماعی برگزیده و به کار گرفته‌اند. با این حال در این میان شاهد حضور کودکان اینفلوئنسر در فضای مجازی هستیم. کودکانی که زندگی آن‌ها علی رغم اختیارشان (یعنی رسیدن به سنی که در مورد تاثیر آنچه که از زندگی آنان برای میلیون‌ها مخاطب در سراسر جهان به نمایش گذاشته می‌شود، آگاهی داشته باشند.) توسط والدینشان یا افراد بزرگ در انظار عموم قرار می‌گیرد.
این روزها کودکان از لحظهای که چشم به این جهان باز می‌کنند، از لحظهای که اولین قدم‌های خود را آرام‌آرام بر می‌دارند، از اولین صحبت‌ها و قهقهه‌های شیرین‌شان تا تمام روزمرگی آنان سوژه دوربین‌های والدین و چشمان هزاران هزار دنبال کننده ناشناس شده است، آن هم بدون آنکه خود، نقشی در انتشار آن داشته باشند. ما از کودکان اینفلوئنسر و بلاگری می‌گوییم که طی سال‌های اخیر در صفحات اینستاگرام ولو به تصادف آن‌ها را به وفور دیده‌ایم و حتی با احساس خوشایند و حتی لبخندی بر صورت پست‌های صفحات آن‌ها را لایک کرده‌ایم.
بشر اکنون در عصری زندگی می‌کند که فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات و کاربرد آن‌ها در تمام ابعاد زندگی، جامعه‌ی بشری را با تغییراتی بی‌سابقه مواجه کرده است. پیشرفت فناوری در فضای مجازی، از جهات مختلف موجبات تسهیل تبادل اطلاعات و ارتباطات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی خصوصاً در عرصه بین‌المللی گردیده است. روند جهانی‌شدن بیش از هر زمان دیگر نهاد خانواده و به‌خصوص خانواده‌های با ساختار سنتی را مورد تهدید قرار داده است و همین امر باعث شده که امروزه بیش از هر زمان دیگر شاهد بروز آسیب‌های نوپدید اجتماعی همچون کودک کار مجازی باشیم. کودک کار مجازی نمونه بارز جامعه‌ای باوجود گسل‌های اجتماعی متعدد است، جامعه‌ای که در آن عنصری‌ترین عضو نهاد خانواده مورد غفلت قرارگرفته‌اند، جامعه‌ای که از وضعیت اجتماعی و عدالت اجتماعی حال حاضر راضی نیست و به دنبال راه فراری از این وضعیت است، جامعه‌ای که ناامیدی اجتماعی به‌قدری در آن بالا رفته که تنها راه برون‌رفت از مشکلات را فرزندان بالأخص کودکان خود می‌دانند. با وجود این سوءاستفاده و بهره‌برداری نامناسب از این تکنولوژی‌های مدرن، زمینه نقض کرامت و حقوق انسانی، هنجارهای اجتماعی و ارزش‌های اخلاقی را فراهم کرده است و در این میان برخی گروه‌ها از جمله کودکان و نوجوانان به عنوان گروه‌های آسیب پذیر، بیشتر از سایر افراد بشر در معرض نقض حقوق بنیادین و آسیب‌های جسمی و روانی قرار دارند.
کودکان کار را احتمالا بیشتر در خیابان‌ها یا مترو و اتوبوس دیده‌ایم اما آن‌ها به شکل‌های مختلف به کار گرفته می‌شوند؛ از کار در کارگاه‌ها و زمین‌های کشاورزی و کوره‌پزخانه‌ها گرفته تا کولبری در کوه‌های صعب‌العبور و…. براساس تعریف‌های معتبر جهانی کودکان کار، کودکان کارگری هستند که به صورت مستمر به خدمت گرفته می‌شوند و کار این کودکان سلامت جسمی و روحی آن‌ها را در معرض خطر قرار می‌دهد. طبق همین تعریف بسیاری از کارشناسانِ حقوق کودک معتقدند امروزه با شکل جدیدی از کار کودکان نیز مواجه هستیم که اگر چه در این نوع، خبری از تصویرِ کودکِ فقیر با لباس‌های کهنه و صورت‌های غمگین نیست اما می‌توان آن‌ها را نیز در زمره‌ی کودکان کار قرار داد. با پیشرفت تکنولوژی و تحولات ارتباطی، افراد ابعاد مختلفی از دنیای مجازی را کشف کرده‌اند که بخشی از این فضای نوین به فعالیت‌های والدینی اختصاص داده شده‌اند که به نوعی دلبری‌های فرزندانشان را در معرض نمایش می‌گذارند و از آن کسب درآمد می‌کنند. «کودک – اینفلوئنسرها» یعنی کودکانی که روزمرگی‌هایشان با هدف کسب درآمد، در فضای مجازی به نمایش گذاشته می‌شود و از قضا طرفداران بسیاری هم دارند. کودکانی که درآمدهای کلانی برای خانواده‌هایشان می‌آفرینند اما خود دچار بحران‌های بسیاری می‌شوند. به گفته‌ی بسیاری از فعالان حقوق کودک، حریم شخصی این کودکان هر روز و هر لحظه مورد هجوم قرار می‌گیرد و آن‌ها با انواع و اقسام آسیب‌های روحی و بعضا جسمی مواجه خواهند شد. این روزها شاهد نوع جدیدی از کار کودکان نه در سطح شهر و خیابان‌ها، که در فضای مجازی هستیم؛ کودکانی که بدون داشتن حریم خصوصی، سوژه کاربران فضای مجازی می‌شوند.
کودک به چه کسی گفته می‌شود؟
در اصطلاح علم حقوق، »کودک یا صغیر به کسی گفته می‌شود که از نظر سن به نمو جسمانی و روانی لازم برای زندگی اجتماعی نرسیده باشد.» در ماده ۱ پیمان نامه جهانی حقوق کودک مصوب ۱۹۸۹ میلادی در تعریف کودک این گونه آمده است: کودک یعنی انسان زیر ۱۸ سال مگر که بر طبق قانون قابل اعمال، سن قانونی کمتر تعیین شده باشد. در اعلامیه حقوق کودک آغاز و پایان دوره کودکی را مشخص نکرده است و پیمان‌نامه نیز از مداخله در قانون محلی یا قانون بین المللی قابل اجرا اجتناب می‌کند تا به تحقق حقوق کودک کمک بیشتری کرده باشد به همین دلیل سایر دولت‌های عضو در تعیین حداقل حدود سنی باید به مصالح کودک توجه داشته باشند تا حداکثر بقاء و رشد کودک تضمین شود در قوانین ایران پایان دوران کودکی مشخص نشده است یک فرد را می‌توان در یک موقعیت کودک و در یک موقعیت دیگر بالغ تلقی کرد.
کودک کار کیست؟
کودک کار به کودکی اطلاق می‌شود که به واسطه فقر، مشکلات اقتصادی، فرهنگی یا توسط باند و مافیا به مدت طولانی و مستمر به کار گرفته می‌شود. کودکان کار معمولاً در معرض آسیب‌های جسمی، روحی، روانی و اجتماعی قرار دارند. از تحصیل محروم هستند و به نیازهای کودکی آنان توجهی نمی‌شود. همچنین خطرات زیادی آن‌ها را تهدید می‌کند. حمایت از کودکان و حقوق کودکان واژه‌هایی هستند که خیلی ازعمرکاربرد آن‌ها نمی‌گذرد. در گذشته هیچ‌کس به اینکه حمایت ویژه‌ای را به کودکان اختصاص دهد، نمی‌اندیشید و کودکان همچون بزرگسالانی کوچک به حساب می‌آمدند. برای همین بود که به کار گماشته شدن کودکان در مشاغل دشوار نیز همچنان که در آثار چارلز دیکنز نویسنده معروف انگلیسی به چشم می‌خورد، در جوامع و به‌خصوص درکشورهای صنعتی غربی رواج داشت. کودکانی که با این مشاغل سخت سرو کار داشتند اغلب به این دلیل که توانایی حمایت از خود را در برابر کارفرمایانشان نداشتند، از شرایط کاری دشوارتر و ناعادلانه‌تری نسبت به بزرگسالان برخوردار بودند و آسیب‌های فراوانی زندگی آنان را تهدید می‌کرد.
سال‌های بسیارزیادی است که سازمان‌های بین‌المللی در تلاش هستند تا بتوانند از کودکانی که برخلاف توان فیزیکی و روحی خود، مجبور به انجام کارهای سخت هستند دفاع کنند و قوانین جهانی و بشر دوستانه را در حمایت از آن‌ها تدوین کنند، نمونه این تلاش‌ها دو کنوانسیون «حداقل سن کار» و «بدترین شکل‌های کار کودکان» است. به سبب این دو کنوانسیون، کودکان از کار کردن در شرایط سخت و دشوار منع می‌شوند.
«کنوانسیون ممنوعیت و اقدام فوری برای محو بدترین اشکال کار کودک» و توصیه نامه مکمل آن در سال ۱۳۸۰ به تصویب مجلس شورای اسلامی و تائید شورای نگهبان جمهوری اسلامی ایران رسیده و متن این قانون نیز در سایت سازمان بهزیستی و وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی کشور قرار گرفته؛ بنابر ماده ۳ این مصوبه، سه مورد از بدترین اشکال کار کودک عبارتند از:
۱. کلیه اشکال بردگی یا شیوه‌های مانند بردگی.
۲. استفاده، فراهم کردن یا عرضه کودک برای روسپی‌گری، تولید زشت انگاری یا اجراهای زشت انگارانه.
۳. کاری که به دلیل ماهیت آن یا شرایطی که در آن انجام می‌شود، احتمال دارد برای سلامتی، ایمنی یا اخلاقیات کودکان ضرر داشته باشد.
امروزه، در حالی که فعالان و سازمان‌های مردم نهاد و بهزیستی در حال مددکاری کودکان سطح شهر هستند، کودکان زیادی در فضاهای مجازی از توجه باز مانده‌اند؛ کودکانی که از مصادیق ماده قانونی نامبرده هستند و با بی‌تفاوتی والدینشان گاهی حتی در معرض خطرهای جانی «مثل رانندگی کردن همراه پدر» قرار می‌گیرند.
اینفلوئنسر کیست؟
فعل Influence به معنای تأثیرگذاری است و طبیعتاً ساده‌ترین معادل واژه‌ی Influencer، تأثیرگذار است. هر کس بتواند روی تصمیم و رفتار فرد دیگری تأثیر بگذارد، اینفلوئنسر محسوب می‌شود. البته طبیعی است که وقتی در مقیاس تجاری و در فضای کسب و کار اصطلاح اینفلوئنسر به کار برده شود، به کسانی توجه دارد که می‌توانند بر روی تصمیم و رفتارِ تعداد افراد بیشتری تأثیر بگذارند.
آیا می‌دانید کودک اینفلوئنسر (Kidfluencer) کیست؟
ادبیات بازاریابی، کودک اینفلوئنسر را شخصی کم‌سن و سال تعریف می‌کند که در رسانه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام و یوتیوب تاثیرگذار است و مخاطب فالوورهای بسیاری زیادی دارد. این کودکان در زمینه‌های مختلفی مانند ورزش، موسیقی، بازی‌های ویدئویی و… فعالیت می‌کنند. البته گروه دیگری از این کودکان نیز هستند که فعالیت خاصی ندارند و تنها با به‌اشتراک‌گذاشتن زندگی روزمره‌شان، مشهور شده‌اند.
آیا می‌توان فعالیت کودکان اینفلوئنسر را مصداق کار کودک تلقی کرد؟
مطابق ماده ۳۲ پیمان نامه جهانی حقوق کودک مصوب ۱۹۸۹ میلادی (سال ۱۳۶۸ هجری شمسی) به عنوان قابل قبول‌ترین سند حقوق بشری در سراسر جهان، کشورهای طرف کنواسیون منجمله جمهوری اسلامی ایران، موظف هستند حق کودک را برای تحت حمایت قرار گرفتن در ۴ مورد به رسمیت بشناسند و این ۴ مورد به قرار زیر می‌باشند:
۱-استثمار اقتصادی
۲-انجام هر گونه کار زیان بار
۳-انجام هر کاری که ابعث ایجاد وقفه در آموزش کودک شود
۴-انجام هر کاری که برای بهداشت جسمی، روحی، معنوی، اخلاقی و پیشرفت اجتماعی کودک مضر باشد.
چهارمین مورد را می‌توان در ارتباط مستقیم با موضوع نقض حریم خصوصی کودک دانست. اینکه نادانسته خصوصیات ظاهری و رفتاری، عادات و مشکلاتش با میلیون‌ها انسان به اشتراک گذاشته شده و به این ترتیب هم امنیت خودش را از دست می‌دهد، سلامت روحی، اخلاقی و پیشرفت اجتماعی‌اش تحت تاثیر شکل‌گیری این شهرت و دوربینی که مدام بر روی او زوم شده، از بین رفته است.
اینستاگرام یکی از بسترهای رسانه‌های نوین است که امکان حضور کاربران، از جمله والدین و کودکان را در فضای مجازی فراهم کرده است. کودکان کار اینستاگرامی به پدیده‌ای نوظهور در فضای مجازی اشاره دارد که کودکان توسط والدینشان به خدمت گرفته می‌شوند تا از طریق به نمایش گذاشتن جنبه‌های مختلف حیات زیستی شان، سودآور باشند. در این بین، قدرت ارتباطی رسانه‌ها می‌تواند مفهوم کودکی را برساخت کرده و حق بر حیات کودکی را در راستای منافع شرکت‌های تجاری یا اقتصاد خانواده تضعیف کند. اینفلوئنسرها روز به روز کوچکتر می‌شوند. زمانی رسیده که ما کودکان اینفلوئنسر را بیشتر از فرزند بستگانمان می‌شناسیم. این بچه‌های بانمک که یک‌شبه ستاره شدند، نماینده یک تجارت خانوادگی‌اند. والدین بسیاری پشت صحنه در تلاشند تا محصول‌ها فروخته و پول‌ها اندوخته شود. اما چه کسی می‌تواند این خانواده‌ها را سرزنش کند؟ خانواده‌هایی که دریافته‌اند برای آینده فرزندانشان، یک کسب‌وکار دیجیتال می‌تواند سودمندتر از یک مدرک دانشگاهی بی‌اعتبار باشد.
در اینجا می‌توان پرسشی را مطرح نمود که مسئولیت محافظت از کودکان در فضای مجازی با چه نهادی است؟
شرکت‌ها و ارائه کنندگان خدمات اینترنتی و میزبانی در کنار دولت‌ها نسبت به محافظت از کودکان در برابر محتواها و کنترل رفتارهای مضر در فضای سایبر از یکسو و تقویت مشارکت فعال آن‌ها در محیط جدید اطلاعات و ارتباطات مسؤولیت خطیری بر عهده دارند. آن‌ها مسؤولیت فراهم آوردن زمینه ارتقای دانش، مهارت، درک، نگرش، ارزش‌های حقوق بشری و رفتارهای لازم برای شرکت فعالانه کودکان در عرصه زندگی اجتماعی و عمومی و مسئولیت‌پذیری آنان با محفوظ داشتن رعایت حقوق دیگران را بر عهده دارند. با توجه به موضوع محتوای غیر قانونی و یا مضر و همچنین خطراتی که در فضای مجازی برای کودکان وجود دارد، ارائه دهندگان خدمات اینترنتی باید اطلاعات مربوط به خطرات مواجهه با کمک به انتشار مطالب غیر قانونی در اینترنت و همچنین خطرات در معرض آسیب کودکان را هنگام آنلاین بودن فراهم کنند که بتوان محتوای در دسترس و رفتار آن‌ها را کنترل کرد. جامعه بین‌المللی نیز همواره با مشکلات کنترل اطلاعات و توزیع مطالب زیان‌آور در اینترنت دست به گریبان است. در این میان بازیگران مختلفی، شامل دولت ها، سازمان‌ها در جامعه مدنی و نهادهای بین‌المللی و صنعتی که می‌توانند از گسترش مطالب غیرقانونی جلوگیری به عمل آورده و بر محتوای زیان‌آور کنترل داشته باشند. همه آن‌ها باید هم زمان و به طور مشترک بر امر کنترل و حفاظت از حقوق کودکان نظارت و حامی آن‌ها باشند.
از منظر قانونی و در قوانین و کنوانسیون‌های بین‌المللی که حقوق کودکان به رسمیت شناخته شده است و در سطح جهان، کودکان زمانی که به سن قانونی برسند می‌توانند از والدینشان به دلیل نقض حریم خصوصی شکایت کنند. از جمله می‌توان به ماده ۳۲ کنوانسیون حقوق کودک اشاره کرد که حق کودکان را محترم شمرده و بر حفظ حریم شخصی کودک در برابر تمام اشکال استثمار که هر یک از جنبه‌های رفاه کودک را به مخاطره بیندازد، تأکید دارد. در قانون ایران نیز قوانینی چون قانون حمایت از کودک و نوجوان، از حقوق کودکان حمایت می‌کند و اگر سوءاستفاده از کودکان به حدی باشد که مصداق کودک‌آزاری باشد و منجر به صدمات روحی، روانی و اخلاقی او شود جرم تلقی شده و مورد حمایت قانون قرار می‌گیرد. سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی یکی از مهمترین سندهایی است که در راستای تاکیدات رهبر جمهوری اسلامی ایران در مورد رها بودن فضای مجازی تدوین شده چرا که بر آسیب پذیرترین بخش جامعه که کودکان هستند تاکید داشته و برای کاهش آسیب‌پذیری در این حوزه موثر است. در این سند، سیاست‌های کلان، اقدامات کلان و تقسیم کار ملی در حوزه مدیریت و راهبری، ایجاد محیط صیانت شده، توسعه محتوا و خدمات رده‌بندی شده، حمایت و مراقبت، فرهنگ‌سازی و ارتقای سواد فضای مجازی و تعاملات بین الملل تبیین شده است.
آیا تا به حال با خود فکر کرده‌اید که نقش ما در این میان چیست؟ شاید ما متوجه نباشیم که به‌صورت غیر ارادی در حال حمایت از این چرخه هستیم. بسیاری از ما مطمئن هستیم که تنها از تماشای کودک لذت می‌بریم و هیچ قصد دیگری نداریم. همین حمایت کردن ما، باعث بازدید بیشتر محتوا می‌شود و اعتبار اینفلوئنسر را نزد برند بالا میبرد. ما متوجه نیستیم که به عنوان ضلعی از مثلث برند، اینفلوئنسر و مخاطب، در حال کمک به این چرخه هستیم. تا تقاضا هست، عرضه نیز وجود خواهد داشت. پیش از دنبال کردن صفحه یک کودک اینفلوئنسر… بیایید چشم‌هایمان را ببندیم، بیایید به کودک بیاندیشیم، و بیایید از خودمان بپرسیم با فشردن دکمه Follow چه تاثیری در زندگی آن کودک می‌گذاریم؟
کودکان آسیب‌پذیرترین گروه در هر جامعه‌ای هستند، بنابراین نباید از نیازهای آن‌ها به سادگی عبور کرد. کودکان، برکت زندگی و سرمایه‌های آینده جامعه به شمار می‌آیند. آنان برای رشد و بالندگی خود، نیازها و در مفهوم دقیق‌تر حقوقی دارند که باید به درستی به آن پرداخت. با توجه به نقش بی‌بدیل خانواده در بالندگی شخصیت کودک، پیش از همه، خانواده و سپس جامعه باید این حقوق را به خوبی بشناسند و خود را مکلف به پاس داشت آن بدانند. با شیوع ویروس منحوس کرونا و افزایش استفاده از فضای مجازی که نقش مؤثری در تولید، انتشار و انتقال اطلاعات داشته است، سطح دسترسی به محتوای آنلاین را برای اقشار مختلف جامعه از جمله کودکان افزایش داده است. در عین حال این شرایط بستری برای محدود شدن یا نقض حقوق افراد ایجاد کرده است. در این میان حقوق کودکان به عنوان آسیب‌پذیرترین قشر جامعه بیشتر در معرض تعرض و سوءاستفاده است. کودکان امروز زمان زیادی را برای فعالیت‌های آموزشی، تفریحی و سرگرمی در اینترنت و دنیای دیجیتال سپری می‌کنند و در معرض خطرات و تهدیدات بسیاری نیز قرار می‌گیرند. در این فضا که آسیب‌های متعددی کودکان را در فضای مجازی تهدید می‌کند، موضوع صیانت از حقوق کودکان در فضای مجازی، مسئله‌ای مهم و در خور توجه است که باید از سوی دولت‌ها و سایر نهادهای دولتی و مدنی و سایر متولیان امور کودکان مورد حمایت ویژه قرار گیرد. حالا هر چند که این پدیده اجتماعی و اقتصادی یعنی صنعت تبلیغ توسط کودک اینفلوئنسرها با سرعت زیادی در حال گسترش است و شاید آینده مهدوم همه جوامع به این شکل باشد اما در نهایت این روش مواجهه جامعه و قانون است که در اثرگذاری مثبت و منفی آن تعیین کننده خواهد بود. «آینده» را انسان‌هایی می‌سازند که «امروز» کودک‌اند، کودکان ما «امروز» نیاز دارند که خوب زندگی کنند و به حقوق‌شان برسند.
انتهای پیام/