ایسنا/قم عضو هیئت مدیره انجمن کلام اسلامی حوزه گفت: اگرمجموعه ویژگی های ایمان را در قرآن و قلب را بررسی کنیم به این نتیجه می رسیم که به تعبیر قرآن و روایات جایگاه اصلی ایمان قلب یا همان عقدالقلب است که قابل افزایش و کاهش و تغییرو تبدیل است.
چهارمین نشست از سلسله نشست های همایش ” چالش های ایمان و عصر جدید” با موضوع (ایمان؛ عقلانیت و تعبد) به همت انجمن کلام اسلامی حوزه و دانشکده الهیات پردیس فارابی دانشگاه تهران و با همکاری کمیته برگزاری کرسی های آزاداندیشی حوزه های علمیه برگزار شد.
حجت الاسلام والمسلمین دکترهادی صادقی، عضو هیئت مدیره انجمن کلام اسلامی حوزه، در این نشست که به صورت مجازی برگزارشد، عنوان کرد: یکی از مهم ترین مسائل بشر از دیرباز بحث ایمان و عقلانیت بوده و در روزگارما هم ارتباط مهم و تعامل بسیار زیادی بین این دو مقوله است و گاها این تعامل و ارتباط چالش ساز نیز می شود.
مدیر گروه اخلاق دانشگاه و پژوهشگاه قرآن و حدیث افزود: دوران جدید، دوران پر چالشی برای ایمان است و با توجه به پدید آمدن مکاتب متعدد عده ای سه ساحت یا سه تقسیم را در ارتباط بین عقل و ایمان مطرح کردند.
وی با اشاره براینکه سنت گرایان عقل ناتمام، تجدد گرایان عقل خودبسنده و پسا تجدد هم نسبت به عقل بی اعتماد و بی اعتنا به مقوله ایمان هستند، بیان کرد: در دوران مدرن به دلیل حملات سویه های مختلف فلسفه و تجربه به دین چالش هایی ایجاد شد، اما بر خلاف تصوربرخی که ایمان سر بلند نخواهد کرد، ایمان دینی دوباره احیا گردید و با قدرت بسیار در بحث های نظری و اندیشه ای وارد شد.
وی با بیان اینکه عقلانیت را باید در بعد نظری و عملی واکاوی کرد، خاطر نشان کرد: عقلانیت نظری، عقاید و افکار و اندیشه های آدمی یا همان تصورات و تصدیقات است و عقلانیت عملی هم مجموعه کردارهای آدمی در ساحت جوارح و جوانح انسانی است.
حجت الاسلام صادقی با اضافه کردن اصل حق محوری به اصول دهگانه برگرفته از اصل نه گانه استن مارک بیان کرد: اصول نه گانه عبارت اند از؛ سازگاری درونی، سازگاری بیرونی، انسجام درونی و انسجام بیرونی، قدرت پیش بینی کنندگی، قدرت تبیین گری، قدرت کارآمدی عملی و سادگی که به عنوان معیارهای ده گانه بیان می شود.
ایمان دینی از چه مقوله‌ای است؟
وی با اشاره براینکه عده‌ای ایمان دینی را از مقوله ذهن، برخی از سنخ معرفت و بعضی ها او را دون علم و برخی فوق علم دانستند، بیان کرد: متکلمانی مثل شیخ طوسی ایمان را تصدیق درونی دانستند؛ چون جایگاه و ریشه ایمان در قلب است و شاخه های این ایمان قلبی به ذهن و گفتار و عمل سرایت می کند.
وی اظهار کرد: اگرمجموعه ویژگی های ایمان را در قرآن و قلب را بررسی کنیم به این نتیجه می رسیم که به تعبیر قرآن و روایات جایگاه اصلی ایمان قلب یا همان عقدالقلب است که قابل افزایش و کاهش و تغییرو تبدیل است.
وی با بیان اینکه جوهره اصلی تشیع پیوند ایمان با ولایت است و در حقیقت ایمان از ولایت سرچشمه می‌گیرد، تصریح کرد: با تفکر بیشتر و تأمل بیشتر بر روی معیارهای عقلانیت باید به تعبد روی آورد اما نه تعبد پیشاسپردگی که تقلید مردود است بلکه تعبد پسین که تعبد ممدوح و بعد از استفاده از عقل و ایمان آوردن است.
وی با بیان پرسش هایی چون ایمان متکی به عقل است یا می تواند بدون عقل هم باشد؟ و اساسا تا چه حد ایمان عقلایی امکان پذیر است؟، عنوان کرد: از مهم ترین مسائل مورد توجه فیلسوفان و متکلمان، رابطه عقل با ایمان است و این مباحث با عناوینی مانند عقل و وحی، علم و دین و…در طول تاریخ مطرح شده اند.
عصو هیئت مدیره انجمن کلام اسلامی حوزه افزود: در پاسخ به اختلافاتی که درباره ی اینکه آیا برای اعتبار گزاره های دینی باید آنها را عقلانی کرد یا نه، سه نظریه ایمان گرایی، عقل گرایی حداکثری و عقل گرایی معتدل مطرح شده است.
حجت الاسلام صادقی درباره ی ایمان گرایی اظهارکرد: این دیدگاه نظام اعتقادات دینی را موضوع سنجش عقلانی نمی داند و ایمان گرا برای تأیید عقایدش به دلیل متوسل نمی شود و معتقد است در پی دلیل بودن برای ایمان به منزله دست برداشتن از ایمان است. البته در آیین اسلام به دلیل آموزه های قرآنی و سنت پیامبر(ص) و دعوت به تدبر و تعقل، هیچ گاه ایمان گرایی پدید نیامد، لکن در متون مقدس مسیحی زمینه هایی مانند تجسد، تثلیث و… وجود داشته که سبب پیدایش چنین گرایشی در آنجا شده است.
وی با بیان اینکه برای ایمان گرایی دو نوع افراطی و معتدل متصور است، تصریح کرد: کرکگور که نماینده ایمان گرایی افراطی است، عقلانی کردن ایمان را امری محال می داند، به اعتقاد او قراین و دلایل نمی توانند انسان را مؤمن کنند؛ زیرا قاطع ترین ادله هم در معرض شکست قرار می گیرند و همواره احتمال وجود قراین و دلایل جدیدی بر خلاف ایمان دینی وجود دارد.
وی افزود: او سه ویژگی، مستلزم تعهد و التزام بودن، ایمان شورمندانه است و لازمه اش تن دادن به خطر است و از سنخ اراده و تصمیم بودن را برای ایمان برمی‌شمرد، و همچنین به اعتقاد او هیچ یک از این سه ویژگی با عقلانی بودن ایمان سازگار نیست؛ بلکه ایمان باید امری متناقض نما و غیر عقلانی باشد تا این ویژگی ها را داشته باشد.
وی درخصوص مشکلات جدی نظریه ایمان گرایی افراطی عنوان کرد: بر اساس آن هیچ مبنایی برای انتخاب یک دین وجود ندارد؛ زیرا هر گونه ارزیابی و گزینشی در میان ادیان به منزله تن دادن به ارزیابی عقلانی است و همچنین ایمان گرایی با روح حقیقت جویی آدمی در تناقض است، در اینجا شخص در عین حال که عقایدش را مخالف با واقع می داند به آنها تن می دهد یعنی گویا کاری به حقیقت ندارد.
این استاد دانشگاه ادامه داد: ایمان التزام آور است اما این حالت منافاتی با استناد به دلیل ندارد و صرف احتمال وجود دلایل مخالف مانع از التزام نیست و شورمندانه بودن ایمان مستلزم غیر عقلانی بودن آن نیست و تلازمی میان شورمندی و ابهام یا تناقض آمیزی متعلق ایمان نیست، بلکه از قضا شورمندانه ترین ایمان وقتی است که از سرِ التزام به حقیقت باشد همچنین ارادی بودن ایمان مستلزم غیر عقلانی بودن آن نیست، ایمان فعلی نفسانی است که با وجود دلایل قطعی هم می تواند تحقق پیدا نکند و صرف شناخت حق مستلزم التزام به آن نیست بلکه اراده انسان لازم است.
حجت الاسلام صادقی دررابطه با ایمان گرایی تعدیل شده خاطر نشان کرد: ویتگنشتاین که بنیان گذار این نظریه است می گوید: انسان علاوه بر ابعاد علمی و تجربی، ابعاد دیگری هم دارد که هر یک قواعد خاص خود را دارند، ایمان و دین هم ساحت خاص خود را دارد و ارتباطی با ساحت علمی و عقلانی ندارد، البته غیر عقلانی بودن دین و زبان دین به معنای ضدیت با عقل نیست بلکه به معنای خروج حوزه مسائل دینی از ارزیابی عقلانی است و ما در برابر دین فقط می توانیم اختیار کنیم ولی نمی توانیم آن را موضوع ارزیابی علمی یا فلسفی قرار دهیم.
وی دررابطه با مشکلات ایمان گرایی تعدیل شده عنوان کرد: فقدان ملاک برای تصمیم گیری درباره دین و اینکه مطابق این نظریه هیچ فیلسوفی نباید سخن دیندار را بفهمد را از مشکلات این نظریه دانست.
وی ادامه داد: اگر زبان ادیان مختلف متفاوت است نباید سخن هم را بفهمند و حال آنکه چنین نیست و اگر زبان ادیان مشترک است نزدیکی زبان برخی ادیان با برخی فلسفه ها به مراتب بیشتر از نزدیکی زبان آنها با زبان ادیان دیگر است و اینکه مؤمن در درون یک دین هم با نگرش های فرقه ای مخالف روبه روست که برای ترجیح یکی بر دیگری محتاج ارزیابی عقلانی است نیز از دیگر مشکلات این نظریه دانست.
وی درباره عقل گرایی حداکثری گفت: مطابق این نظریه، تنها قضیه ای را عقلاً می توان پذیرفت که صدق آن برای همه عقلا در همه زمان ها و همه مکان ها اثبات شده باشد. پذیرش نظام اعتقادات دین هم باید بر همین اساس باشد.
وی با بیان اینکه این دیدگاه خودستیز است، زیرا خود قضیه فوق به تصدیق همه عقلا نرسیده است، اظهار کرد: هیچ قضیه ای نیست که این انتظار را برآورده کند، چون حتی بدیهی ترین بدیهیات هم از سوی کسانی رد شده است همچنین لازمه این سخن این است که تا پایان تاریخ در انتظار باشیم تا همه انسان ها در مسأله ای اظهار نظر کنند، اگر همه موافق بودند، آن گاه آن را بپذیریم.
عضو هیئت مدیره انجمن کلام اسلامی حوزه درباره ی عقل گرایی معتدل بیان کرد: با طرد عقل گرایی حداکثری و ایمان گرایی، به عقل گرایی معتدل می رسیم که این دیدگاه مبتنی بر عقل سلیم و متعارف است.
وی با بیان اینکه در این دیدگاه در بررسی افکار و اندیشه ها باید محتاط بود و تنها به ادله توجه کرد، خاطر نشان کرد: عقل دارای محدودیت هایی است و از عهده اثبات صدق همه اعتقادات برای همه انسان ها بر نمی آید و صدق برخی مدعیات را برای صاحبان عقل سلیم می توان اثبات کرد همچنین صدق به معنای مطابقت با واقع است. بر طبق عقل سلیم، دستگاه ادراکی بشر قابل اعتماد است و می تواند واقع را نشان دهد و هماهنگی و کارآمدی و اجماع بر مسأله سبب اطمینان بیشتر به صدق آن می شود.
وی بااشاره براینکه مرز قاطعی میان عینی و ذهنی نمی توان قائل شد و هر اندازه شواهد و دلایل بر ادعایی بیشتر باشد، آن ادعا عینی تر است، بیان کرد: اعتقادات معقول به دو دسته اعتقادات پایه و اعتقادات مستنتج تقسیم بندی می‌شوند و روش قیاسی در استنتاج اعتبار قطعی دارد ولی روش های استقرایی و نقلی اعتبارشان به اندازه شواهدی است که ارائه می دهند.
وی افزود: اعتقادات پایه، مستنتج نیستند و اگر پذیرش آنها صرفا پایه شهود شخصی باشد اعتبار شخصی دارند و اگر از جانب دیگران هم تأیید شود (مانند واقعیت داشتن جهان) اعتبار عینی دارند و معیار اعتدال اندیشی سه چیز است: ارزش قائل بودن به گفته خود و التزام به مفاد آن، به دست آوردن اعتقاد از راه قابل اعتماد مانند حواس ظاهر و باطن و شهود و…، پدید نیامدن امر نامتعارف.
وی تاکید کرد: عقل سلیم فرایندی تکاملی را طی می کند و به تدریج به واقعیت نزدیک تر می شود و فهم خطاهای گذشته اعتبارش را مخدوش نمی کند؛ زیرا خود کشف خطا بر اثر اعتبار عقل سلیم پدیدآمده است و در عقلانیت معتدل باب بررسی باورهای قبلی گشوده است و هیچ حکم جزمی به بسته شدن باب تحقیق داده نمی شود.
وی با اشاره براینکه به کارگیری عقل سلیم در عقاید دینی ضروری است چون در انتخاب نظام اعتقادی چاره ای جز ارزیابی عقلانی نیست، عنوان کرد: نظام عقاید اسلام قابل ارزیابی عقلانی است. اصول اساسی آن مورد قبول عقل سلیم است و مبانی اعتقادی اسلام واجد هیچ عنصر حق ستیز یا حتی عقل گریز نیست.